در چهارصد و شصت و یکمین برنامه سینماتک خانه هنرمندان ایران دوشنبه ۳۰ دی فیلم «عروج» به کارگردانی لاریسا شپیتکو در سالن استاد ناصری به روی پرده رفت. پس از آن نیز نشست نقد و بررسی فیلم با حضور شهاب‌الدین عادل و کیوان کثیریان برگزار شد.
عادل در ابتدای این نشست درباره انتخاب «عروج» به‌عنوان فیلم مورد علاقه‌اش گفت: این فیلم را اولین‌بار در جشنواره جهانی فیلم تهران در سال ۱۳۵۵ تماشا کردم یعنی زمانی که در حال تحصیل در دانشگاه بودم. تعداد زیادی از فیلم‌های جنگی یا فیلم‌هایی که شباهت زیادی به رئالیسم سوسیالیستی اتحاد جماهیر شوروی داشتند و توسط نسل دوم فیلمسازان این کشور پیش از فروپاشی شوروی در دهه ۹۰ ساخته شده بودند، را در ابتدای انقلاب از تلویزیون و سینماها دیدیم. اینها فیلم‌های بدی هم نبودند اما نگاهشان نسبت به موقعیت انسان در جنگ، نگاهی قهرمان‌پروری سوسیالیستی بود؛ اما در «عروج» اصلا چنین نگاهی دیده نمی‌شود و شپیتکو نگاه متفاوتی نسبت به این قضیه دارد.
وی ادامه داد: او هم‌کلاسی آندری تارکوفسکی بود و از نسل سوم فیلمسازان اتحاد جماهیر شوروی به حساب می‌آید. نسل اول مکتب مونتاژ بود که نام‌های آشنایی مانند آیزنشتاین و پودوفکین و داوژنکو جزو این نسل به حساب می‌آیند. نسل دوم به مکتب رئالیسم سوسیالیستی تعلق داشتند که از سال ۱۹۲۴ به بعد و با مرگ لنین و قدرت گرفتن استالین شکل گرفت. نسل سوم که تارکوفسکی و شپیتکو نیز به آن تعلق داشتند، شاگردان نسل اول و دوم به حساب می‌آمدند. نسل چهارم فیلمسازان اتحاد جماهیر شوروی یا روسیه فعلی فیلمسازان بسیار بزرگی هستند که در واقع وامداران سه نسل پیش از خود محسوب می‌شوند.
این مدرس سینما و عکاسی اضافه کرد: شپیتکو شاگرد و دستیار آخرین فیلم داوژنکو شاعر بزرگ سینما بوده است. شپیتکو و داوژنکو هر دو اوکراینی بودند و از این جهت نیز نسبتی با یکدیگر داشتند. برخی از فیلمسازان نسل دوم به جریان پروستریکا و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ارتباط پیدا می‌کنند؛ بازگشایی درهای باز فرهنگی و گشایش اقتصادی جامعه شوروی از سال ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۱ منجر به فروپاشی شوروی و شکل‌گیری روسیه شد.
عادل ادامه داد: شپیتکو جزو استثنا فیلمسازان زن است که می‌توانیم تا حدودی او را با کاترین بیگلو کارگردان آمریکایی مقایسه کنیم. شپیتکو یک فیلمساز زن است که خیلی خیلی مردانه فیلم می‌سازد و این یک طبیعت ویژه است که در هر فیلمسازی دیده نمی‌شود. ما فیلمسازان زن زیاد داشته‌ایم ولی شپیتکو و بیگلو نگاهشان به سینما خیلی رئالیستی و خشن است. در عین حال خیلی شاعرانه حرکت می‌کنند و آن رویکرد احساسی و رویکرد فیلمسازان زن در آثارشان دیده می‌شود ولی نه آن اندازه که نگاه فمینیستی در سینما بعضی فیلمسازن زن دارند. به هر حال این فیلمساز از این ویژگی برخوردار بوده است.
وی افزود: اغلب فیلم‌های شپیتکو و از جمله همین فیلم «عروج» اقتباسی هستند؛ این فیلم شاید از این جهت مورد توجه جشنواره فیلم برلین قرار گرفت که از چارچوب‌های رئالیسم سوسیالیستی فراتر می‌رود و جنبه‌های معناگرایانه و دینی پیدا می‌کند. در بیشتر فیلم‌های شپیتکو موقعیت‌های خاصی تصویر می‌شوند که انسان‌ها در دوران شوروی سابق داشتند و آزاداندیشی تحت فشار بود؛ «عروج» تنها فیلم اوست که خیلی نگاه ملی میهنی و ناسیونالیستی دارد، در عین حال که حرف‌های خودش را هم لابلا مطرح می‌کند.
این مستندساز ادامه داد: یک نکته مهم درباره «عروج» بیان بصری و شاعرانگی آن است. لحظاتی در فیلم می‌بینیم که حتی در سینمای امروز هم کمتر دیده می‌شود. برای مقایسه شاید بتوان لحظاتی از فیلم «خط قرمز باریک» ترنس مالیک را مثال زد که تصاویری آغشته به زیبایی طبیعت دارد. «عروج» یک فیلم سیاه و سفید است اما کنتراست فیلم قدرتمندانه در ترکیب‌بندی تصاویر عمل می‌کند. در این فیلم آغشته شدن طبیعت با خوی و روحیات انسان و رابطه تنگاتنگ انسان و طبیعت و تنازع بقا را مشاهده می‌کنیم. تمام فیلم در لوکیشن‌های واقعی فیلمبرداری شده است و صحنه‌های داخلی نیز در همان محیط قرار دادند. این نشان می‌دهد که برای فیلمساز چقدر این نگاهی که پل ارتباطی میان رئالیسم و رئالیسم شاعرانه و سینمای شاعرانه است بنیادی عمل می‌کند.
عادل اضافه کرد: تمام بازیگران فیلم هم‌سطح حرکت می‌کنند، فیلمبرداری خیلی زیباست و مونتاژ آن هم درخشان است. سه پلان بی‌نظیر می‌بینیم که در ابتدای فیلم شروع می‌شود و در انتها ما را دچار خفگی می‌کند و این ماییم که باید از آنجا بیرون بیاییم. در واقع شاهد مونتاژ تکرار مضمون هستیم؛ سه بار ما این آدم را می‌بینیم که می‌خواهد فرار کند یا خیال می‌کند که فرار می‌کند ولی هیچوقت نمی‌تواند فرار کند. بعد دوربین آرام حرکت می‌کند و به جای ما در پایان فیلم بیرون می‌آید و ما آن محیط را می‌بینیم. پایان‌بندی فیلم نیز یکی از زیباترین‌ها در سینماست. به لحاظ زبان سینمایی یعنی از نظر فنی و سبک، شاهد یک سینمای مستحکم مبتنی بر شاعرانگی و تاثیرپذیری شپیتکو از استادانش هستیم. «عروج» بدون هیچ سخنی در جشنواره فیلم برلین جایزه بهترین فیلم و کارگردانی را دریافت کرد.