در ادامه برنامه‌های مستند سینماتک خانه هنرمندان ایران که با همکاری انجمن تهیه‌کنندگان سینمای مستند برگزار می‌شود، سه‌شنبه ۱۶ مهر سه فیلم مستند «صبا»، «تهران امروز» و «افق ۱۳۴۳» به کارگردانی احمد فاروقی قاجار در سالن استاد شهناز خانه هنرمندان ایران به روی پرده رفت. پس از آن نیز نشست نقد و بررسی فیلم با حضور منوچهر مشیری، سامان بیات و پدرام اکبری برگزار شد.
بیات در ابتدای این نشست درباره فضای مستندسازی در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ توضیح داد: در دهه ۳۰ شمسی سینمای مستند ایران تا حدودی ساختار پیدا کرد. در آن زمان دو دسته مستندساز مشغول به فعالیت بودند؛ دسته اول دانش‌آموختگان دانشگاه سیراکیوز بودند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به محمدقلی سیار و هوشنگ شفتی اشاره کرد. مستندهایی که توسط این دانش‌آموختگان ساخته می‌شدند ساختار ساده‌ای داشتند؛ مستندهایی آموزشی که در آنها خلاقیت زیادی هم مشاهده نمی‌شد. دسته دیگر، دانش‌آموختگان خارج از کشور بودند، مثل منوچهر طیاب و هژیر داریوش.
وی ادامه داد: احمد فاروقی قاجار در سال ۱۳۴۰ وارد ایران شد؛ در شرایطی که تا آن زمان هفت فیلم مستند ساخته شده بود، از جمله چهار فیلم به کارگردانی شفتی مانند «تدریس نوین ریاضی» یا «چگونگی پرورش کودک» که صرفا کارکرد آموزشی داشتند. فاروقی تحصیلات سینمایی را در دانشگاه‌های آمریکایی و فرانسوی پشت سر گذاشته بود. اولین فیلم او «تهران امروز» بود که به سفارش اداره هنرهای زیبا برای معرفی شهر تهران ساخته شد. فاروقی در این فیلم شیطنت‌هایی می‌کند و هدف او اساسا معرفی تهران نیست بلکه در واقع به‌دلیل مشکلی که با خاندان پهلوی داشته، روی بناهای ساخته شده در دوره قاجار متمرکز می‌شود. فاروقی در فیلم بعدی خود یعنی «طلوع جدی» که در مورد اصفهان است نیز همین رویه را در پیش می‌گیرد.
بیات اضافه کرد: به گمان من موج نو سینمای ایران با فیلم «طلوع جدی» اثر فاروقی قاجار آغاز می‌شود؛ برای اولین‌بار در اینجاست که می‌بینیم در دل یک فیلم مستند، عناصر داستانی جای داده شده است. «طلوع جدی» در جشنواره کن موفق به کسب جایزه نیز می‌شود. اما تنها کسی که در آن زمان در مطبوعات به تمجید از فاروقی قاجار می‌پردازد، هژیر داریوش است. او پس از اخراج از اداره هنرهای زیبا خانه‌نشین می‌شود و از نظر معیشتی نیز در شرایط خوبی به سر نمی‌برده است. فاروقی در ادامه به تلویزیون ملی می‌رود و اکثر مستندهایش را در آنجا می‌سازد. بخش عمده مستندهای او توقیف می‌شوند و تنها مستندی که توقیف نمی‌شود «افق ۱۳۴۳» است.
وی در پایان گفت: از او خواسته بودند که این فیلم را درباره اصلاحات ارضی بسازد و می‌بینیم که فاروقی در اینجا هم به شیطنت‌هایش ادامه می‌دهد. یکی از مهم‌ترین مستندهای او «جنگ شش روزه» است که برای ساخت آن در فضای جنگی جسارت زیادی به خرج داده بود و البته این هم فیلم در نهایت توقیف شد. فاروقی یک فیلم داستانی نیمه‌بلند نیز به اسم «داستان شفق» ساخته است که در هیچ فیلم‌شناختی از آن اسم برده نشده است. یک فیلم مستند دیگر او «تلفن» نام دارد و مابقی فیلم‌های او در عرصه مستند تولید شده‌اند که شاید بتوان گفت ۹۰ درصد آنها موضوعات سیاسی دارند.
منوچهر مشیری نیز در بخش دیگری از این نشست گفت: تعریف‌های کلاسیک در مورد ساختارسازی و کارهای کارگردانی و فرمی در این سه فیلم مستند چندان کاربردی ندارد. شاید تنها در یک مورد باشد که حضور فاروقی قاجار به‌عنوان کارگردان را احساس کنیم و آن‌هم «تهران امروز» باشد که در آن با فیلمبرداری و تدوین حساب‌شده‌تری مواجه هستیم. در دو کار دیگر اغتشاش و عدم تسلط به موضع دیده می‌شود. تقریبا هم‌زمان با فاروقی مستندی درخشان مانند «نیشدارو» اثر منوچهر انور را داریم که اساسا با این مستندها قابل‌مقایسه نیست و هیچ سنخیتی ندارند. به نظر من این کارها را نمی‌شود به‌عنوان فیلم مستند جدی مورد بررسی قرار داد.
این کارگردان سینمای ایران در ادامه گفت: به نظر من فیلم مستند بد وجود ندارد. هر فیلم مستندی چیزهایی به همراه می‌آورد که می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. مثلا اینکه هر فیلم مستندی زبان زمانه خود است؛ فیلم «تهران امروز» دارای تصاویری از تهران بود که به خودی خود بسیار ارزشمند است و یک سند محض به حساب می‌آید. همین که چنین تصاویری ثبت شده برای ما ارزش فراوانی دارد. از این نظر می‌توانیم برای هر سه فیلم مستندی که امروز به تماشا نشستیم ارزش مستند قائل باشیم. چیزی که برای من تعجب‌برانگیز بود اینست که قدرت تکنیکی فاروقی قاجار در مقام کارگردان در «تهران امروز» که نخستین فیلم اوست بیشتر به چشم می‌آید و در ادامه دچار افول شده است.