در ادامه برنامه‌های مستند سینماتک خانه هنرمندان ایران که با همکاری انجمن تهیه‌کنندگان سینمای مستند برگزار می‌شود، سه‌شنبه 22 مرداد فیلم مستند «مادرکشی» به کارگردانی کمیل سوهانی در سالن استاد شهناز به روی پرده رفت. در ادامه نیز نشست نقد و بررسی فیلم با حضور کمیل سوهانی و پدرام اکبری برگزار شد.
سوهانی در ابتدای این نشست گفت: امیدوارم از تماشای این فیلم لذت نبرده باشید، چون «مادرکشی» برای لذت بردن ساخته نشده است. پیش از این در مستند «جای خالی» به فرهنگ عمومی مردم ایران پرداخته بودیم. در آن فیلم از استعاره قنات بهره گرفتم و این سوال را مطرح کردم که چطور می‌توان مردم ایران را «تنبل» نامید، در حالی‌که این مردم چند برابر خط استوا قنات ساخته‌اند. در آنجا به این نتیجه رسیدیم که ما «تنبل» نبوده‌ایم اما یکسری اتفاقات موجب تغییرات اساسی در مردم شده است. محوریت قنات و مقنی در فیلم «جای خالی» باعث شد که به من پیشنهاد ساخت این فیلم داده شود. من روی این موضوع تسلط پژوهشی نداشتم، اما دوست داشتم که در این حوزه دست به تجربه بزنم.
وی ادامه داد: سوال اصلی پژوهش ما برای ساخت این فیلم این بود که آیا علت بحران آب در ایران خشکسالی است؟ یا مسائل دیگری موجب آن شده است؟ در انتهای پژوهش به این نتیجه رسیدیم که خشکسالی نقش اندکی در پدید آمدن بحران آب در ایران داشته است. پس این سوال پیش می‌آید که چرا با بحران آب مواجهیم؟ پس از «مادرکشی» مستند دیگری درباره بحران در صندوق‌های بازنشستگی ساختم. به گفته نوبخت، سخنگوی دولت، بزرگ‌ترین بحران کشور پس از بحران آب بحران صندوق‌های بازنشستگی است. در ایران 16 صندوق بازنشستگی داریم که تعداد زیادی بازنشسته را زیر پوشش خود دارند و تمامی این 16 صندوق ورشکست شده‌اند. دولت به‌طور ماهیانه پولی به حساب این صندوق‌ها واریز می‌کند تا بتوانند مطالبات بازنشستگان را پرداخت کنند. مقدار این پول هر روز بیشتر می‌شود و از زمانی به بعد، بیش از 80 درصد بودجه عمومی دولت را باید به صندوق‌ها اختصاص داد. در مستندی که ساختم در پی چرایی ایجاد چنین وضعیتی بودم.
این مستندساز اضافه کرد: جالب است که ریشه‌های ایجاد بحران در صندوق‌های بازنشستگی و ریشه‌های به‌وجود آمدن بحران آب و دیگر بحران‌ها یکسان است. گویا ما نمی‌دانیم با منابع‌مان چطور رفتار کنیم؛ این منبع یک روز آب است و روز دیگر گاز و نفت و پول‌های بازنشستگان. حتی با منابع و پتانسیل‌های فرهنگی‌مان نیز رفتار خوبی نداریم. به هر حال این یک پرسش باز است که هنوز در پی پاسخ آن هستم. این روزها در حال ساخت مستندی درباره غذا هستم و تاریخ فرهنگی غذا در ایران و وضعیت کنونی آن‌را بررسی می‌کنم. در اینجا هم به ریشه‌های مشترکی با دیگر بحران‌ها برخورده‌ام.
سوهانی ادامه داد: ساده‌ترین جوابی که در این مواقع می‌دهند اینست که می‌گویند «ما مشکل مدیریتی داریم». من با چنین پاسخی به‌شدت مشکل دارم و به نظرم تقلیل‌گرایانه‌ترین جوابی است که می‌توان به آن پرسش داد. این طور نیست که اگر مدیران خوبی داشته باشیم همه ما مشکلات ما حل شود. همین حالا کسی که به‌عنوان وزیر نیرو فعالیت می‌کند، مدیر قابل و باسوادی است. قبل از اینکه وزیر نیرو شود، ده سال رییس یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های منابع آب در دنیا بوده است و سابقه فعالیت طولانی در وزارتخانه دارد. تا پیش از وزیر شدن، وقتی یادداشت‌ها و مصاحبه‌های او را می‌خواندیم، کاملا با فیلم «مادرکشی» همراه بود. اما الان در راس وزارت نیرو قرار گرفته است و می‌بینیم در میانه‌ی سیل‌های اخیر که سوالاتی راجع به قابلیت سدها پیش آمده بود، ایشان بدون اطلاع قبلی به شمال کشور می‌رود و سد لاسک را کلنگ‌زنی می‌کند. سد لاسک یکی از سدهایی است که اجماع همگان می‌گوید سدی بسیار آسیب‌زننده خواهد بود. این سد پیوست محیط‌زیستی ندارد و برای آن مجوز محیط‌زیستی صادر نشده است.
کارگردان «مادرکشی» افزود: پس قضیه خیلی فراتر از مدیریت و افراد است. اگر بگوییم «ما مشکل مدیریتی داریم»، خب نتیجه‌اش این می‌شود که یکسری آدم باسواد را وارد کار کنیم و در راس امور قرار دهیم تا همه چیز درست شود. اصلا این‌طور نیست. این جمع آدم‌های باسواد گاهی به این نتیجه می‌رسد که باید این دولت برود و دولت دیگری بیاید. در حالی‌که باسوادترین و پاکدست‌ترین افراد هم وقتی در این جایگاه قرار می‌گیرند، باز همان اتفاقی خواهد افتاد که همین حالا می‌افتد. به نظر من مشکل ما اینست که نگاه و رویکردی اشتباه داریم و باید این را اصلاح کنیم. مساله ساختاری است. من معتقد نیستم که مسئولان از بین مردم بیرون نیامده‌اند. قطعا در همین جمع هم کسانی حضور دارند که بستگانشان در وزارت نیرو مشغول بکارند. مدیران ما از کره مریخ نیامده‌اند و من فاصله چندانی بین مردم و مدیریت‌ها نمی‌بینم. من تلاش می‌کنم نگاه مردم را تغییر دهم. وقتی از من می‌پرسند این فیلم چه تاثیری روی مسئولان داشت و چه سیاست‌هایی را تغییر داد، می‌گویم من چنین هدفی نداشتم چون مطمئن بودم چنین اتفاقی نخواهد افتاد. امید من این بود که مادران و پدرانی که «مادرکشی» را می‌بینند، بچه‌هایشان را طوری تربیت کنند که اگر در آینده مدیر شدند شاهد چنین اتفاقاتی نباشیم. ضمن اینکه مدیران به تنهایی نمی‌توانند کاری کنند مگر اینکه ساختار تغییر کند و ساختار زمانی تغییر می‌کند که نگاه تغییر کند. ما باید رویکردمان را نسبت به مساله محیط‌زیست و چگونگی رفتارمان با منابع‌مان تغییر دهیم.
وی اضافه کرد: برای مثال دو سال پیش با کمبود جدی برق مواجه بودیم و وزارت نیرو در بسیاری از شهرها با بحرانی جدی در تامین برق روبرو بود. علت این بود که برق این شهرها از نیروگاه‌های برق‌آبی تامین می‌شد و سدها از آب خالی بودند. پس از بارندگی‌ها و سیل‌های اخیر، وزیر نیرو اعلام کرد که 80 درصد از مخازن سدهای ما پر شده است و امسال مشکل برق نخواهیم داشت. اما حدود دو ماه پیش وزیر نیرو اعلام کرد که امسال هم احتمالا با قطعی برق روبرو خواهیم بود. این‌بار علت استخراج بیت کوین است. پس بحران ما به زیاد یا کم بودن منابع‌مان ربطی ندارد. کمااینکه با وجود منابع عظیم نفت و گاز، همین‌ها بلای جان ما شده‌اند. پس داستان در نوع نگاه ماست؛ نگاهی که یک ساختار اقتصادی و اجتماعی را پدید می‌آورد که در این ساختار آدم‌ها چندان تاثیرگذار نیستند. تا وقتی که اقتصاد ما رانتی، غیرتولیدی و مبتنی بر مصرف است، در هر زمینه‌ای دچار بحران خواهیم شد.
این مستندساز ادامه داد: برخی می‌گویند این مسائل را باید با «فرهنگ‌سازی» حل کرد؛ من سه سال در عسلویه مشغول به‌کار بودم و از زمانی تصمیم گرفتم دنیای مهندسی را رها کنم و سراغ دنیای فرهنگ بروم. آن روز فکر می‌کردم تمام مشکلات ما با فرهنگ‌سازی قابل حل است. مثلا فکر می‌کردم اگر درباره مصرف آب آموزش بدهیم، بحران آب مرتفع خواهد شد. اما بعد به این نتیجه رسیدم که مشکلات ما نه در فرهنگ، بلکه در زیربناهای اقتصادی و شیوه‌های تولید و توزیع ثروت ریشه دارد. تا زمانی که اینها درست نشوند، هرچقدر هم روی فرهنگ و آموزش و مدیران باسواد تاکید بکنیم باز هم چیزی درست نمی‌شود؛ چون همین آدم‌ها وقتی وارد چنان ساختار مریضی می‌شوند، کاری از پیش نخواهند برد.
سوهانی در پایان درباره سفارشی بودن فیلم توضیح داد: مستند «مادرکشی» توسط خود دولت توقیف شد و اجازه پخش آن از تلویزیون را ندادند. این فیلم در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری ساخته شد و دکتر محمد فاضلی در فرآیند ساخت آن با ما ارتباط مستقیم داشتند. بعد از روی کار آمدن وزیر جدید نیرو، دکتر فاضلی در سمت مشاور امور اجتماعی وزیر نیرو مشغول به‌کار شدند. با دکتر فاضلی در جلسات پرسش و پاسخ فراوانی حضور داشته‌ام و ایشان چندین بار گفته‌اند که مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری با بخش‌هایی از مستند «مادرکشی» مخالف بوده است، اما اجازه دادیم سوهانی فیلم خودش را بسازد.