سی و پنجمین نشست هنر و پژوهش با موضوع «پژوهش و خلق اثر هنری» جمعه ۲۱ خرداد در لایو اینستاگرام خانه هنرمندان ایران برگزار شد.
در این برنامه شیوا بیرانوند به گفت‌وگو با دکتر مصطفی تبریزی، بنیانگذار درمان اختلالات یادگیری در ایران، نویسنده، روانشناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و دکتر کیوان الستی، دکترای فلسفه علم، پژوهشگر علوم‌شناختی و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور پرداخت.
در بخش اول این گفت‌وگو که با موضوع هنرِ یادگیری (نسبت روانشناسی و هنر) برگزار شد مصطفی تبریزی با ارائه تعریفی از یادگیری گفت: هر نوع تغییر ذهنی یا رفتاری که ناشی از رشد نباشد را یادگیری می‌نامیم. ما امکانات یادگیری را به طور ژنتیکی داریم و همه چیز را به تدریج یاد می‌گیریم. در حیوانات بسیاری از کارها غریزی است، در حالی که آن‌ها هرچه در رده تکاملی بالاتر می‌آیند نقش غریزه کاهش پیدا می‌کند و نقش یادگیری افزایش می‌یابد. در مورد انسان رفتارهای غریزی بسیار کم است و تقریبا همه چیز را یاد می‌گیرد.
تبریزی ادامه داد: در مقابل یادگیری واژه اختلالات یادگیری را داریم. اختلال یادگیری زمانی رخ می‌دهد که در شبکه‌سازی مغز، در سیستم عصبی و… اشکالاتی وجود دارد که این اشکالات جزء بیماری‌ها محسوب نمی‌شود، اما کارکرد آن‌ها مناسب نیست و برای یادگیری مشکل ایجاد می‌کند.
او با بیان اینکه بسیاری از اوقات هنر به عنوان درمان این اختلال‌ها به کار می‌رود گفت: کنفوسیوس می‌گفت که برای نظم دادن به جهان راهی نیست جز توسل به موسیقی. بنابراین از دنیای قدیم تا حالا روی این موضوع تمرکز داشتند. در قرن جدید با پیشرفت تکنولوژی و ابزارها مشاهده شده است زمانی که فرد کار موسیقی انجام می‌دهد داخل مغز او چه اتفاقاتی می‌افتد و حتی هر نوع موسیقی چه تاثیری در یادگیری انسان و شخصیت او دارد.
تبریزی افزود: یادگیری و هنر ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و این حرف اصلاً مبالغه شاعرانه نیست. بسیاری از کشورها در این مسئله بسیار پیش رفته‌اند و تعلیم و تربیت را با موسیقی عجین کرده‌اند. تئاتر، سینما، نقاشی و… همگی چنین تاثیراتی دارند.
او درباره یادگیریِ یادگیری گفت: منظور این است که یاد بگیریم که چگونه باید یاد بگیریم. به عنوان مثال برای اینکه یک متن را یاد بگیریم بدانیم که از چه شیوه‌هایی می‌توانیم استفاده کنیم. در مبحث آموزشی قبلاً یادگیرنده و یاد دهنده را دو عنصر جداگانه در نظر می‌گرفتند، اما در جهان امروز یادگیری یک امر کاملاً مشارکتی شناخته می‌شود و در بسیاری از کشورها بر این اساس به آموزش می‌پردازند. اما متاسفانه در کشور ما چندین دهه است که هیچ تحولی در شیوه آموزش به وجود نیامده است و از دوره قاجاریه تا به حال تغییر چشمگیری نداشته ایم.
تبریزی ادامه داد: امروز گفته می‌شود هدف نهایی تعلیم و تربیت این است که کودک شکوفا شود. بچه‌ها با هم متفاوت هستند ولی ما می‌خواهیم همه را یک شکل کنیم. امروزه چنین موضوعی پذیرفته نیست و میل و اراده و استعداد هر دانش آموز بسیار مهم است. دیگر فقط معلم تعیین کننده نیست بلکه او در تعامل با دانش آموز باید شیوه‌ای را به کار ببرد که دانش آموز علاقه‌مند شود و به دنبال استعدادهای خودش برود.
او با اشاره به نحوه تدریس هنر در کلاس‌های گوناگون گفت: هنرمندان به صورت اتوماتیک بهترین روش یادگیری را در آموزش استفاده می‌کنند. همه چیز با توجه به توانمندی‌های هنرجو پیش می‌رود، بنابراین نه عزت نفس او از بین می‌رود و نه برچسب می‌خورد. در حالی که در آموزش و پرورش امتحان به معنی اضطراب و ترس است.
در بخش دوم گفت‌وگو دکتر کیوان الستی با موضوع هنر و توسعه (نسبت میان هنر و علم) به صحبت پرداخت. الستی در ابتدا گفت: وقتی توسعه به لحاظ علمی و تکنولوژیک صورت می‌گیرد، این تصور وجود دارد که شاید تعاملاتی بین کسانی که توسعه را ایجاد می‌کنند و هنر وجود دارد. سوال پیش می‌آید که آیا هنر واقعا در این توسعه نقش داشته است و اگر نقش دارد به چه صورت است؟
الستی ادامه داد: تغییراتی که به لحاظ علم و تکنولوژی در ایران و جهان اتفاق افتاده است اثر خودش را روی هنر هم می‌گذارد، مانند انقلاب صنعتی و نتایج آن که بازخوردهایی در هنر داشته است. اما این که علم و تکنولوژی هم از هنر تأثیر گرفته است یا نه، سوالی است که می‌توان برای آن به دنبال جواب گشت. وقتی توسعه اتفاق می‌افتد در کنار کار خاصی که به صورت تکنیکال انجام می‌شود، به نظر می‌رسد یک وجه اخلاقی نیز دارد که می‌گوید در عین اینکه چیزهایی در حال تغییر است، مواردی نیز هستند که باید نگه داشته شوند و بدون تغییر بمانند.
او با بیان اینکه این وجه اخلاقی بسیاری از اوقات خود را به شکل یک واکنش از سوی جامعه نشان می‌دهد، افزود: ممکن است این افراد به درست یا غلط تصوراتی داشته باشند. با این حال واکنش‌هایی که از سوی مردم عادی نشان داده می‌شود ممکن است به گوش کسی نرسد، اما این واکنش‌ها وقتی در ادبیات و علوم انسانی یا آثار هنری نمایان شود بهتر دیده و شنیده می‌شود. اگرچه واکنش‌هایی که هنرمندان انجام می‌دهند یا اصولاً آثار هنری که به وجود می‌آید همیشه بازتاب یک وجهه اخلاقی نیست و الزاما واکنشی که از سمت جامعه ایجاد می‌شود، واکنشی نیست که در جهت شکل دادن اخلاقی به فرآیند توسعه باشد.
الستی در بخش دیگری از سخنان خود با طرح این سوال که آیا اثر هنری می‌تواند حامل و حاوی دانش باشد، گفت: هیلاری پاتنم این دیدگاه را درباره ادبیات مطرح می‌کند و اینکه شاید ادبیات بتواند حامل دانش درباره بشر باشد. او این ادعا را مطرح می‌کند که شاید بتوانیم از اثر هنری که حامل دانشی است که می‌تواند در خدمت اخلاق باشد صحبت کنیم.
الستی ادامه داد: وقتی درباره عقلانیت صحبت می‌کنیم ناخودآگاه درباره مجموعه انتخاب صحبت می‌کنیم. در علوم طبیعی استدلال‌هایی انجام می‌شود که آزمایش‌ها و تجربیات در آن نقش دارند اما در نهایت استدلال عقلانی انجام می‌شود که نتیجه آن یک انتخاب درست است. در پروسه‌هایی که قرار است به صورت عقلانی انتخاب کنیم، به نظر می‌رسد تخیل نقش مهمی پیدا می‌کند. ادبیات احتمالا می‌تواند این وجه تخیل را تا حد زیادی برای شما ایجاد کند. بازآفرینی پیچیدگی‌های اخلاقی که برای بشر به وجود می‌آید در هیچ چیزی بهتر از ادبیات تبلور پیدا نمی‌کند.
او با بیان اینکه تا وقتی حیرانی نباشد اصل عمل اخلاقی ممکن نیست، گفت: خیلی از چهارچوب‌هایی که درباره آن‌ها صحبت می‌کنیم وابسته به متن هستند و در جوامع مختلف تفاوت دارند. ادبیات را می‌توانید در جوامع، زمان‌ها، مکان‌ها و شرایط متفاوت ببینید. ادبیات و به طور خاص رمان، می‌تواند بستر به وجود آمدن آن حیرانی‌های خاصی که درباره آن‌ها صحبت می‌کنیم را ایجاد کند.
الستی افزود: دانشمندان علوم طبیعی می‌توانند خیلی خوب به توسعه بپردازند، اما در این بخش اخلاقی خیلی کم می‌توانند کاری انجام دهند. هنر به معنای خاص خود می‌تواند نقش خیلی مهمی در این مسئله ایفا کند. ادبیات می‌تواند چارچوبی را نشان دهد که در آن بتوانیم فکت‌هایی که قبلا آن‌ها را به شکل دیگری تفسیر می‌کردیم را دوباره تفسیر کنیم. رمان گستره‌ای را برای ما ایجاد می‌کند که بتوانیم فکت‌های خود را به صورت‌های مختلف تفسیر کنیم. این نکته خیلی مهمی برای کسی است که می‌خواهد استدلال اخلاقی کند. کسی که می‌خواهد از تخیلی که رمان‌نویس به او داده است استفاده کند تا استدلال خوب اخلاقی انجام دهد. رمان برای کسی که می‌خواهد توسعه را انجام دهد تخیل ایجاد می‌کند که مسیرهای مختلف و نتایج گوناگون آن‌ها را بسنجد.