?شصت و چهارمین برنامه از سری برنامه‌های مستندات یکشنبه خانه هنرمندان ایران، یکشنبه ۱۷ تیر ۱۴۰۳، به نمایش مستند «تمرین آخر؛ تعزیه حر دلاور» به کارگردانی ناصر تقوایی اختصاص داشت. پس از نمایش این مستند ۵۸ دقیقه‌ای، نشست نقد و بررسی آن با حضور مهرزاد دانش (نویسنده و منتقد) برگزار شد. اجرای این برنامه برعهده سامان بیات بود.
?مهرزاد دانش در این نشست گفت: این مستند در بازه زمانی خیلی تنگی ساخته شده است. اینطور که از صحبت‌ها و گفت‌وگوهای پیشین آقای تقوایی پیداست، ظاهرا قصد داشتند که فیلم را خیلی عجله‌ای به یونسکو برسانند. زیرا ترکیه در اوایل دهه هشتاد پیش‌قدم شده بود تا تعزیه را به عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی خود در جهان ثبت کند که ایران گرچه دیرتر متوجه شد اما به موقع توانست که این ماجرا را در یونسکو رقم زند. به این ترتیب نمایشی را که ذاتا یک نمایش ایرانی است را در یونسکو به عنوان میراث جهانی ما ایرانی‌ها، ثبت کردند.
?️او افزود: یکی از مسائلی که سبب شد تا تقوایی این فیلم را بسازد، سفارشی بود که از طرف میراث فرهنگی و وزارت فرهنگ به او شده بود تا مستندی بسازد و آنها بتوانند آن را به یونسکو بدهند تا آن را تماشا کنند و سپس به پرونده بررسی ثبت جهانی تعزیه بپردازند. به این منظور مستندی ده دقیقه‌ای ساخته شد ولی این اثر که امروز دیدیم نیز در کنار آن ساخته شده است.
▫️این منتقد سینما در ادامه بیان کرد: این درست بوده که تعزیه رنگ و بوی مذهبی دارد و از ماجرای کربلا و عاشورا نیز به شدت تاثیر گرفته است اما تعزیه فی‌نفسه یک نمایش ایرانی، آیینی ما بوده و شاید میراث پذیری آن هم به یک‌سری از آیین‌ها مربوط باشد، که پیشینه آن به پیش از اسلام می‌رسد. سوگ سیاوش و مصائب میترا از جمله آیین‌هایی است که پیش از ورود اعراب و اسلام به ایران وجود داشته است. ظاهرا اولین تعزیه‌ها هم تقریبا به هزار سال پیش و به دوران دیلمی‌ها مربوط می‌شود. در واقع ساکنان بخش کوهستانی گیلان که دیلم نامید می‌شد، در مقابل اعراب مقاومت بسیاری کرده‌اند اما بعدها با اپوزیسیون امویان و عباسیان که علویان و شیعیان بودند متحد می‌شوند و به نوعی میراث‌های فرهنگی پیش از اسلام را با مایه‌های اپوزیسیونی امویان و عباسیان که بارزترین آنها عاشورا و کربلا بود درآمیختند. در واقع تعزیه حاصل همین ترکیب است که در زمان دیلمیان در گیلان و قسمت‌های کوهستانی آن منطقه برگزار می‌شده است. سپس آل بویه، صفویه، زندیه و قاجار آن را ادامه دادند.
?️دانش همچنین در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره تعزیه‌هایی که با حرکات غیر منطقی چون حرکات کاراکتر شیر شناخته شده و بعضا از آن با عنوان مضحکه نیز یاد می‌شود، گفت: من تعزیه شناس نیستم اما به عنوان منتقد فیلم می‌گویم که تعزیه فی‌نفسه در ذات خود آن نوآوری لازم را دارد. یعنی این پتانسیل و ظرفیت در آن وجود دارد. به عنوان مثال بحث فاصله‌گذاری که یک‌جور آوانگاردیسم در تئاتر است، در تعزیه به شدت به چشم می‌خورد. مثلا شمر وسط صحنه برای امام حسین(ع) گریه می‌کند. آدم‌ها دور تا دور صحنه آن نشسته‌اند و نگاه می‌کنند و حتی زاویه دید مشخصی برای آن وجود ندارد. در واقع نمایش عجیب و غریبی است. با این همه اهالی شهرهایی که تعزیه در آنها ریشه دارد، به شدت تحت تاثیر مناسبت‌های مطرح در درام آن قرار می‌گیرند. حتی بارها شنیدیم که شبیه‌خوان شمر را دنبال کرده‌اند تا آن را کتک بزنند. چون این تصور ایجاد شده که او امام را کشته است. این نشان‌دهنده آن باور عمیقی است که تماشاگر به رغم این همه فاصله‌گذاری که انجام می‌شود، نسبت به آن نمایش از خودشان بروز می‌دهند.
▫️«تمرین آخر؛ تعزیه حر دلاور» مستندی است از تمرین تعزیه حر دلاور که متن آن در اوایل حکومت قاجار توسط میرعزای کاشانی نوشته شده است. تقوایی در این مستند توانسته ترکیبی از جنبه‌های مختلف تعزیه، موسیقی، آواز، روایت و بازیگری خاص تعزیه را عرضه کند.